यहाँ भारत के सभी रामसर स्थलों की सूची तालिका में दी गई है। रामसर स्थल उस क्षेत्र को कहा जाता हैं, जिसे आर्द्रभूमि के संरक्षण और उसके सतत उपयोग को सुनिश्चित करने के उद्देश्य से “रामसर कन्वेंशन” के तहत अंतरराष्ट्रीय महत्व दिया गया है। वर्तमान में (दिसंबर, 2024 तक) भारत में 85 रामसर स्थल हैं। ये स्थल जैव विविधता के संरक्षण और पर्यावरणीय संतुलन बनाए रखने में महत्वपूर्ण भूमिका निभाते हैं। नीचे भारत के सभी रामसर स्थलों की सूची राज्यवार दी गई है।
भारत के रामसर स्थल
भारत के रामसर स्थल
राज्य
शामिल वर्ष
दीपोर बील
असम
2002
कोलेरु झील
आंध्र प्रदेश
2002
ऊपरी गंगा नदी
उत्तर प्रदेश
2005
नवाबगंज पक्षी अभयारण्य
उत्तर प्रदेश
2019
साण्डी पक्षी अभयारण्य
उत्तर प्रदेश
2019
समसपुर पक्षी अभयारण्य
उत्तर प्रदेश
2019
समन पक्षी अभयारण्य
उत्तर प्रदेश
2019
पार्वती अरगा पक्षी अभयारण्य
उत्तर प्रदेश
2019
सरसई नावर झील
उत्तर प्रदेश
2019
सुर सरोवर झील
उत्तर प्रदेश
2020
हैदरपुर वेटलैंड
उत्तर प्रदेश
2021
बखीरा वन्यजीव अभ्यारण
उत्तर प्रदेश
2022
आसन कंजर्वेशन रिजर्व
उत्तराखंड
2020
चिल्का झील
ओडिशा
1981
भितरकनिका मैंग्रोव
ओडिशा
2002
सतकोसिया गॉर्ज
ओडिशा
2022
टंपारा झील
ओडिशा
2002
हीराकुंड रिजर्व
ओडिशा
2002
अनसुपा झील
ओडिशा
2022
अंकसमुद्र पक्षी संरक्षण रिजर्व
कर्नाटक
2024
अघनाशिनी ज्वारनदमुख मुहाना
कर्नाटक
2024
मगदी केरे संरक्षण रिजर्व
कर्नाटक
2024
रंगनाथितु वी एस
कर्नाटक
2022
अष्टमुडी झील
केरल
2002
सस्थमकोट्टा झील
केरल
2002
वेम्बनाड-कोल आर्द्रभूमि क्षेत्र
केरल
2002
नालसरोवर पक्षी अभयारण्य
गुजरात
2012
वाधवाना आर्द्रभूमि क्षेत्र
गुजरात
2021
थोल झील वन्यजीव अभ्यारण्य
गुजरात
2021
खिजड़िया वन्यजीव अभयारण्य
गुजरात
2022
नंदा झील
गोवा
2022
वुलर झील
जम्मू-कश्मीर
1990
होकेरा आर्द्रभूमि
जम्मू-कश्मीर
2005
सुरिसर और मानसर झील
जम्मू-कश्मीर
2005
हाइगम वेटलैंड कंजर्वेशन रिजर्व
जम्मू-कश्मीर
2022
शालबुग वेटलैंड कंजर्वेशन रिजर्व
जम्मू-कश्मीर
2022
कराईवेट्टी पक्षी अभयारण्य
तमिलनाडु
2024
लॉन्गवुड शोला रिजर्व वन
तमिलनाडु
2024
करिकिली पक्षी अभयारण्य
तमिलनाडु
2022
पल्लिकरनई मार्श रिजर्व फॉरेस्ट
तमिलनाडु
2022
पिचवरम मैंग्रोव
तमिलनाडु
2022
कुनथनकुलम पक्षी अभयारण्य
तमिलनाडु
2022
मन्नार की खाड़ी समुद्री बायोस्फीयर रिजर्व
तमिलनाडु
2022
उदयमार्थदपुरम पक्षी अभयारण्य
तमिलनाडु
2022
वेदान्थंगल पक्षी अभयारण्य
तमिलनाडु
2022
वेलोड पक्षी अभयारण्य
तमिलनाडु
2022
वेम्बन्नूर वेटलैंड कॉम्प्लेक्स
तमिलनाडु
2022
चित्रांगुडी पक्षी अभ्यारण्य
तमिलनाडु
2022
सुचिन्द्रम थेरूर वेटलैंड कॉम्प्लेक्स
तमिलनाडु
2022
वडुवुर पक्षी अभ्यारण्य
तमिलनाडु
2022
कांजीरंकुलम पक्षी अभयारण्य
तमिलनाडु
2022
काझुवेली पक्षी अभयारण्य
तमिलनाडु
2022
नंजारायन पक्षी अभयारण्य
तमिलनाडु
2022
प्वाइंट कैलिमेरे वन्यजीव और पक्षी अभयारण्य
तमिलनाडु
2002
रुद्रसागर झील
त्रिपुरा
2005
हरिके झील
पंजाब
1990
कंजली झील
पंजाब
2002
रोपड़ आर्द्रभूमि
पंजाब
2002
केशोपुर मिआनी कम्युनिटी रिजर्व
पंजाब
2019
नांगल वन्यजीव अभयारण्य
पंजाब
2019
व्यास संरक्षण रिजर्व
पंजाब
2019
पूर्व कोलकाता आर्द्रभूमि
पश्चिम बंगाल
2002
सुंदरबन वेटलैंड
पश्चिम बंगाल
2019
कबरताल वेटलैंड
बिहार
2020
नागी पक्षी अभयारण्य
बिहार
2024
नकटी पक्षी अभयारण्य
बिहार
2024
लोकटक झील
मणिपुर
1990
भोज आर्द्रभूमि
मध्य प्रदेश
2002
साख्य सागर
मध्य प्रदेश
2022
सिरपुर झील आर्द्रभूमि, इंदौर
मध्य प्रदेश
2022
यशवंत सागर
मध्य प्रदेश
2022
तवा परियोजना आर्द्रभूमि
मध्य प्रदेश
2024
नंदुर मध्यमेश्वर
महाराष्ट्र
2019
लोनार झील
महाराष्ट्र
2020
ठाणे क्रीक
महाराष्ट्र
2022
पाला अर्द्धभूमि
मिजोरम
2022
केवलादेव राष्ट्रीय उद्यान
राजस्थान
1981
सांभर झील
राजस्थान
1990
त्सो मोरीरी झील
लद्दाख
2002
त्सो कर आर्द्रभूमि क्षेत्र
लद्दाख
2020
सुल्तानपुर राष्ट्रीय उद्यान
हरियाणा
2021
भिंड़ावास वन्यजीव अभ्यारण्य
हरियाणा
2021
पोंग बांध झील
हिमाचल प्रदेश
2002
चंदेरटल आर्द्रभूमि
हिमाचल प्रदेश
2005
रेणुका आर्द्रभूमि
हिमाचल प्रदेश
2005
2024 में भारत में शामिल नए रामसर स्थल
नए रामसर स्थल
शामिल किया गया
अंकसमुद्र पक्षी संरक्षण रिजर्व, कर्नाटक
फरवरी, 2024
अघनाशिनी मुहाना, कर्नाटक
फरवरी, 2024
मगदी केरे संरक्षण रिजर्व, कर्नाटक
फरवरी, 2024
कराईवेट्टी पक्षी अभयारण्य, तमिलनाडु
फरवरी, 2024
लॉन्गवुड शोला रिजर्व वन, तमिलनाडु
फरवरी, 2024
नागी पक्षी अभयारण्य, बिहार
जून, 2024
नकटी पक्षी अभयारण्य, बिहार
जून, 2024
नंजरायन पक्षी अभयारण्य, तमिलनाडु
अगस्त, 2024
काजुवेली पक्षी अभयारण्य, तमिलनाडु
August 2024
तवा जलाशय, मध्य प्रदेश
अगस्त, 2024
परीक्षा की दृष्टि से रामसर स्थल से संबंधित महत्वपूर्ण तथ्य
रामसर सम्मेलन (Ramsar Convention) की स्थापना 1971 में हुई थी।
वर्तमान में भारत में कुल 85 रामसर स्थल है।
भारत मे सबसे अधिक रामसर स्थल तमिलनाडु में है। यहाँ इसकी संख्या 18 है।
भारत का पहला कृत्रिम आर्द्रभूमि हरिके बैराज है।
भारत का सबसे छोटा आर्द्रभूमि स्थल रेणुका वेट्लैन्ड (हिमाचल प्रदेश) है।
भारत का सबसे बड़ा आर्द्रभूमि सुंदरवन वेट्लैन्ड (पश्चिम बंगाल) है।
भारत का पहला रामसर स्थल चिल्का झील (ओडिशा) और केवलादेव घाना राष्ट्रीय उद्यान (राजस्थान) है।
भारत दुनिया में सबसे ज्यादा रामसर स्थलों की सूची में दूसरे स्थान पर है।